VANSINA (Jan)

VANSINA, Jan (Antwerpen, 14 september 1929 – Madison, Wisconsin (VS), 8 februari 2017), historicus, antropoloog en Afrikanist

Zoon van Dirk Vansina (1894-1967, kunstschilder, schrijver, kunsthistoricus) en Suzanne Verellen (1895-1990, kunstschilderes).

 

Jan Vansina behoort tot de grondleggers van Afrikaanse geschiedenis als onafhankelijk studiegebied. Hij legde zich toe op het pre-koloniale verleden van Midden-Afrika, maar zijn baanbrekend onderzoek over mondelinge traditie als historische bron verwierf befaamdheid ver buiten de grenzen van de Afrikanistiek. Als historicus met een aanvullende vorming in de taalkunde en de antropologie stond hij zijn academische loopbaan lang een geschiedschrijving voor die zich beroept op gegevens uit een veelheid van disciplines. Op zijn rouwsantje wordt hij “Historisch Antropoloog” genoemd.

Opgegroeid in een rooms-katholiek en Vlaamsgezind Antwerps gezin dat tijdens de Tweede Wereldoorlog naar Brugge uitwijkt legt Jan Vansina op zestienjarige leeftijd reeds succesvol de centrale staatsexamens middelbaar onderwijs af en begint hij zijn universitaire studies aan de Katholieke Universiteit Leuven. Op zijn twintigste behaalt hij een kandidatuursdiploma in zowel de rechten als de geschiedenis, waarna hij enkel zijn licentiaatsopleiding in de geschiedenis verderzet met de middeleeuwen als specialisatie.

Net afgestudeerd als historicus wordt hij in 1951 als antropoloog gerekruteerd door het Instituut voor Wetenschappelijk Onderzoek in Centraal-Afrika (IWOCA) – bij Afrikanisten beter gekend onder het Franse acroniem IRSAC – om veldwerk te gaan doen bij de Kuba in de westelijke Kasai-streek van Congo. Ter voorbereiding van zijn eerste missie in Belgisch Congo wordt hij in 1951-52 naar het University College London (UCL) en de School for Oriental and African Studies (SOAS) gestuurd voor een bijkomende vorming in de antropologie (door Daryll Forde, Phyllis Kaberry, Michael Smith en Mary Douglas) en de taalkunde (door Malcolm Guthrie). Terug in België wordt hij aan het Museum van Belgisch Congo in Tervuren verder geschoold in de Bantoe-taalkunde (door Emiel Meeussen). Deze aanvullende opleidingen doen in Jan Vansina een blijvende academische interesse in de antropologie en taalkunde ontluiken. Niet alleen zal hij consequent inzichten uit beide disciplines in zijn historisch onderzoek verwerken, maar hij zal ook zelf bijdragen tot beide studiedomeinen, onder meer met een etnografie van de Kuba (1954) en van Congo (1966), een grammatica van het Bushong (1959) en verschillende artikels over de expansie van de Bantoetalen (o.a. 1979, 1980, 1984, 1995).

Van eind 1952 tot de zomer van 1956 verblijft Jan Vansina voor het eerst in Midden-Afrika. In 1953 ontmoet hij Claudine Herman in Astrida (Rwanda) waar hij haar ook huwt op 3 september 1954 en waar eveneens hun zoon Bruno geboren wordt op 21 februari 1956. Wetenschappelijk gezien doet Jan Vansina tijdens dit verblijf in Belgisch Congo uitgebreid veldwerk bij de Kuba, verwerft hij er een grondige kennis van hun taal en ontdekt hij er de historische waarde van orale tradities. Binnen het IRSAC wordt hij als Afrikanist verder multidisciplinair gekneed en wordt hij er sterk beïnvloed door Jean-Jacques Maquet, Jean Hiernaux, André Coupez en Luc de Heusch. Met die laatste raakt hij later in onmin naar aanleiding van zijn kritische recensie (1983, Is Elegance Proof?) van diens boek Rois nés d’un coeur de vache (1982). Hun meningsverschil draait onder andere om de geldigheid van orale tradities als historische bronnen: waar de Heusch Vansina en andere historici een onderschatting van mythische elementen in dergelijke overleveringen verwijt, wrijft Vansina de Heusch en andere antropologen een te ver doorgedreven structuralistische interpretatie aan.[1] Het is een wetenschappelijk debat dat tot op heden voortduurt in de Afrikanistiek.[2] Vansina stoort zich ook aan de naar zijn inziens vooringenomen en weinig kritische manier waarop de Heusch omgaat met zowel historische bronnen als secundaire literatuur.[3]

Op 16 oktober 1957 verdedigt Jan Vansina aan de Katholieke Universiteit Leuven met vrucht zijn doctoraal proefschrift “De Historische Waarde van Mondelinge Traditie: Toepassing op Kuba Geschiedenis”. Aangezien hij hiervoor eerst de intelligentsia aan zijn alma mater ervan moest overtuigen dat de Kuba in het bijzonder en pre-koloniaal Afrika in het algemeen wel degelijk een geschiedenis hebben die gereconstrueerd kan worden, effent hij met zijn doctoraat mee het pad voor Afrikaanse geschiedenis als volwaardige wetenschappelijke discipline. Zijn beginnend werk mag dan nog sterk ingebed zijn in het koloniale wetenschappelijk bedrijf, met deze verdienste legt hij mee de fundamenten van de postkoloniale Afrikanistiek.

Aan de methodologische inleiding van Jan Vansina’s doctoraal proefschrift ontspruit zijn boek De la tradition orale. Essai de méthode historique (1960) dat vertaald werd in het Engels, Spaans, Italiaans, Arabisch en Hongaars en dat in 1985 met Oral Tradition as History een Engelstalige opvolger kreeg die in het Indonesisch en Russisch vertaald werd. Over de geschiedenis van de Kuba en andere Centraal-Afrikaanse koninkrijken (o.a. Kongo, Tio, en Rwanda) zal Jan Vansina talrijke boeken en artikels publiceren, waarvan hij zelf Les anciens royaumes de la savane (1965) / Kingdoms of the Savanna (1966) als het meest invloedrijke werk beschouwde.

Na zijn doctoraat in 1957 keert hij als directeur van het IRSAC terug naar Midden-Afrika, zet hij er zijn onderzoek verder (voornamelijk over orale tradities in Rwanda) en doceert hij er Afrikaanse geschiedenis aan de universiteit van Lovanium (Léopoldville/Kinshasa). Kort na de onafhankelijkheid van Congo trekt hij in 1960 naar Madison in de VS waar hij tot 1963 als vorser en docent nauw betrokken is bij de oprichting en uitbouw van de opleiding Afrika-studies en het departement van Afrikaanse Talen en Literaturen aan de Universiteit van Wisconsin. In 1963 keert hij naar België terug met de ijdele hoop in het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika in Tervuren aan de slag te kunnen. Na veldwerk bij de Tio in Congo-Brazzaville tussen oktober 1963 en april 1964 is de familie Vansina in de zomer van 1964 terug in Madison. In 1973 aanvaardt Jan Vansina een professoraat aan de Katholieke Universiteit Leuven. Minder dan twee jaar en veel onenigheid over de uitbouw van de opleiding antropologie later zegt hij in 1975 de Belgische academische wereld definitief vaarwel om aan de Universiteit van Wisconsin de opvolger van Philip Curtin te worden. Hij zet er zijn carrière verder tot aan zijn emeritaat in 1994 en blijft er dicht bij de campus wonen tot aan zijn dood in 2017. Het lichaam van Jan Vansina werd kort na zijn dood in intieme kring verast in de Cress Funeral & Cremation Service in Madison. De assen werden verstrooid in de tuin van Jan en Claudine's huis na bij de campus van de universiteit. De enige uitvaartdienst vond plaats in de kerk van de Paters Kapucijnen in de Korte Winkelstraat 1 te Antwerpen op 18 februari 2017 in bijzijn van de familie.

Als professor aan de Universiteit van Wisconsin sluit Jan Vansina zich nooit af voor de wijde wereld. In 1978 zet hij in Tripoli (Libië) een centrum voor orale geschiedenis op. In 1986 trekt hij naar Beijing voor een zomerschool. Van 1971 tot in het midden van de jaren 1990 maakt hij deel uit van het UNESCO-comité belast met het schrijven van de Algemene Geschiedenis van Afrika. Zijn historische kennis uitdragen naar een zo breed mogelijk en bovenal Afrikaans publiek bleef altijd een grote drijfveer. Jan Vansina publiceerde 25 boeken en ongeveer 250 artikels en begeleidde meer dan 50 doctoraatsscripties. Zijn intellectuele nalatenschap bewijst dat Afrikaanse geschiedschrijving waarin Afrikanen een centrale rol spelen niet gebonden is aan continentale of raciale breuklijnen.

 

Koen Bostoen

5 oktober 2021

BantUGent, Universiteit Gent

 

Ongepubliceerde bronnen

 

Webpagina Jan Vansina, University of Wisconsin, Madison, met verwijzing naar de Africa Focus collection waaraan Jan Vansina 298 foto’s schonk.

Jan Vansina Papers:  onderzoeksarchief bewaard aan Northwestern University bestaand uit 136 dozen en met materiaal van 1718 tot 2010, veldwerknota’s, correspondentie, foto’s, kaarten, manuscripten, kladnota’s, enz. die Vansina gedurende vijftig jaar beroepsleven gebruikte voor onderzoek, publicaties en onderwijs.

Fonds Vansina, Jan: 4 meter lang persoonlijk (onderzoeks)archief dat bewaard wordt in het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika in Tervuren en dat de periode 1953-2017 beslaat.

 

Gepubliceerde bronnen

 

a) Publicaties van Jan Vansina (selectie)

Les tribus Ba-Kuba et les peuplades apparentées, Tervuren, MRAC, 1954.

Esquisse de grammaire bushong, Tervuren, MRAC, 1959.

Geschiedenis van de Kuba, Tervuren, KMMA, 1963.

L’évolution du royaume rwanda des origines à 1900, Bruxelles, ARSOM, 1962.

Notes sur l'origine du royaume de Kongo, in Journal of African History, 4, 1963, 1, pp. 33-38. 

Les anciens royaumes de la savane: les états des savanes méridionales de l’Afrique centrale des origines à l’occupation coloniale, Léopoldville, IRES, 1965.

Kingdoms of the Savanna, Madison, University of Wisconsin Press, 1966.

Introduction à l'ethnographie du Congo, Kinshasa-Lubumbashi-Kisangani-Bruxelles, Éditions universitaires du Congo, 1966.

The Tio Kingdom of the Middle Congo, 1880-1892, London-New York-Oxford, University Press for the International African Institute, 1973.

Children of Woot: Essays in Kuba History, Madison, University of Wisconsin Press, 1978.

Bantu in the Crystal Ball 1, in History in Africa, 6, 1979, pp. 287-333.

Bantu in the Crystal Ball 2, in History in Africa, 1980, 7, pp. 293-325.

Is Elegance Proof? Structuralism and African History, in History in Africa, 1983, 10, pp. 307-348.

Western Bantu Expansion, in Journal of African History, 1984, 25, pp. 129-145.

Paths in the Rainforest: Toward a History of Political Tradition in Equatorial Africa, Madison, University of Wisconsin Press, 1990.

Sur les sentiers du passé en forêt. Les cheminements de la tradition politique ancienne de l'Afrique équatoriale, Louvain-la-Neuve-Mbandaka, Centre d'Histoire de l'Afrique de l’Université Catholique de Louvain / Centre Aequatoria, 1991.

Living with Africa, Madison, University of Wisconsin Press, 1994.

Antécédents des royaumes kongo et teke, in Muntu, 1994, 9, pp. 7-49.

New Linguistic Evidence and the Bantu Expansion, in Journal of African History, 1995, 36, pp. 173-195.

Le royaume du Kongo et ses voisins, in Ogot (B.A.), ed., Histoire générale de l'Afrique. V. L’Afrique du XVI^e au XVIII^e siècle, Paris, Editions UNESCO, 1999, pp. 601-642.

Le royaume nyiginya au Rwanda ancien, Paris, Karthala, 2001.

Antecedents to Modern Rwanda: The Nyiginya Kingdom, Oxford, James Currey, 2005.

How Societies Are Born: Governance in West Central Africa before 1600, Charlottesville, University of Virginia Press, 2004.

 Being Colonized: The Kuba experience in Congo 1880-1960, Madison, University of Wisconsin Press, 2010.

Through the Day, Through the Night: a Flemish Belgian Boyhood and World War II, Madison, University of Wisconsin Press, 2014.

De Vita Sua, in Society, 2016, 53, pp. 240-245.

 

 

Wetenschappelijke werken

 

Arnaut (K.) & Vanhee (H.), De Postkoloniale Afrikanistiek in België en de Verenigde Staten. Een interview met Jan Vansina, in Forum Belgische Vereniging van Afrikanisten, 2001, 21, pp. 11-18.

Bernault (F.), Jan Vansina (1929-2017). Historian of Africa, in Perspectives on History, april 2019, 57, p. 4.

Bostoen (K.),  Jan Vansina (Antwerpen, 14 september 1929 – Madison, Wisconsin, 8 februari 2017), in  Meded. Zitt. K. Acad. Overzeese Wet., 2018, 64, 1, pp. 147-153.

de Lame (D.), A propos de l’histoire. Complément de réponse à la question de Jan Vansina: qui se cache derrière les historiens du Rwanda?, in Forum Belgische Vereniging van Afrikanisten, 2001, 21, pp. 8-10.

Kodesh (N.),  Obituary for Jan Vansina, in H-Africa, 15 februari 15 2017: https://networks.h-net.org/node/28765/discussions/166559/obituary-jan-vansina

Maregedze (B.), Remembering an Icon in African History: Jan Vansina, in Zim Humanities, 9 februari 2018, https://zimhumanities.com/remembering-an-icon-in-african-history-jan-va….

Ndaywel è Nziem (I.) & Vellut (J.-L.), Afrique centrale ancienne: histoire et culture. En partage avec Jan Vansina, Paris, L’Harmattan, 2021.

Newbury (D.), Obituary Jan Vansina (1929-2017), in Modern Africa: Politics, History and Society, 2017, 5, 1, pp. 25-29.

Schoenbrun (D.), Jan Vansina (1929–2017): a Founder Figure in the Study of Africa’s Past, Early and Recent, in Azania: Archaeological Research in Africa, 2017, 52, 2, pp. 267-270.

Vanhee (H.), “This Guy has become a Complete Savage” — A Last Interview with Jan Vansina, in African Studies Quarterly, 2019, 18, pp. 1-16.

Vellut (J.-L.), Jan Vansina, alias Bope Muudy, in Forum Belgische Vereniging van Afrikanisten, 2001, 21, pp. 3-6.

Wagner (M.D.), Obituary – Jan Vansina (14 September 1929 – 8 February 2017), in History in Africa, 2017, 44, pp. 5-9.

 

Archief Jan Vansina, Africamuseum, Tervuren, 1954.40.TMP.4 (foto genomen door een onkende fotograaf in oktober 1953 in het dorp Mapey, Kasaïprovincie, DR Congo, tijdens een initiatieceremonie)

Archief Jan Vansina, Africamuseum, Tervuren, 1954.40.TMP.8 (foto genomen door een onkende fotograaf in oktober 1953 in het dorp Mapey, Kasaïprovincie, DR Congo)

 

---