Le Mouvement Géographique: journal populaire des sciences géographiques illustré de cartes, plans et gravures
Alle jaargangen van de tussen 1884 en 1922 uitgegeven Belgische geografische periodiek Le Mouvement Géographique zijn recent gedigitaliseerd door de Bibliotheek van de Universiteit Gent. Het project werd gerealiseerd met de steun van de Koninklijke Academie voor Overzeese Wetenschappen en het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika in Tervuren. De volledige collectie is in full text vrij consulteerbaar via de online catalogus van de Bibliotheek van de Universiteit Gent
(permalink: https://lib.ugent.be/catalog/ser01:000276422 ).
De periodiek, voluit Le Mouvement Géographique: journal populaire des sciences géographiques illustré de cartes, plans et gravures, is een belangrijke bron voor de geschiedenis van het Belgisch expansionisme en kolonialisme op het einde van de negentiende en in het begin van de twintigste eeuw. Het tijdschrift – vormgegeven als een krant op groot formaat – illustreert over een periode van bijna vier decennia de transformatie van de aardrijkskunde tot een imperiale wetenschap. Alle delen van de wereld komen erin aan bod, maar Le Mouvement Géographique toonde vooral grote belangstelling voor de politieke, economische en sociale ontwikkelingen in Midden-Afrika.
Alle fasen in de westerse verkenning, verovering en onderwerping van het Congobekken worden in dit tijdschrift vanuit een ‘westers’, ‘Leopoldiaans’ hetzij ‘Belgisch’ perspectief gedocumenteerd: de operaties van de Leopoldiaanse Association internationale du Congo, de vestiging in 1885 van de Onafhankelijke Congostaat waarvan Leopold II (1835–1909) Soeverein werd, de tumultueuze uitbouw van een staatsapparaat, de toewijzing van gebieden aan concessiemaatschappijen en de totstandkoming van een roofeconomie met al haar inhumane uitwassen, en uiteindelijk, na de overname door België in 1908, de verdere ontwikkeling van het land als kolonie onder de naam Belgisch-Congo.
Le Mouvement Géographique, waarvan het eerste nummer verscheen op 6 april 1884, is een uitgave van het in 1882 te Brussel opgerichte Institut national de Géographie. Deze naamloze vennootschap werd geleid door de uitgevers Henry Merzbach (1837–1903) en Théodore Falk-Fabian (1845–1928), beiden van Poolse origine. De eerste aandeelhouders kwamen hoofdzakelijk uit de Belgische financiële elite en uit de entourage van Leopold II. Het Institut werd onmiddellijk ingeschakeld in de propaganda voor de ondernemingen van Leopold II met betrekking tot Afrika. Het publiceerde brochures die de aanspraken van de Leopoldiaanse organisaties op het gebied langs de Congo versterkten. De eerste kaarten die een echte claim legden op de gronden rond de stations die de medewerkers van Leopold II in Congo hadden gesticht, kwamen uit de ateliers van het Institut.
In 1884 lanceerde het Institut dan Le Mouvement Géographique. Het doel van het tijdschrift, dat tweewekelijks verscheen, was aardrijkskundige kennis te vulgariseren en een breed publiek te informeren over wat er in de wereld gebeurde. Men publiceerde korte artikels, interviews en nieuwsberichten die vaak werden geïllustreerd met gravures, kaarten, foto’s en statistieken. Tegelijk werd Le Mouvement Géographique van bij het eerste nummer een echte spreekbuis van de organisaties die voor Leopold II in Afrika aan het werk waren. De hoofdredacteur die een eigen karakter aan de periodiek gaf, was de werklustige geograaf en kunsthistoricus Alphonse-Jules Wauters (1845– 1916) die als ‘armchair’-geograaf te Brussel een synthese maakte van een veelheid aan data die verkregen werd via een uitgebreid netwerk van informanten.
In 1890 begon een nieuwe periode voor Le Mouvement Géographique. Het tijdschrift werd eigendom van de Compagnie du Congo pour le Commerce et l’Industie, een bedrijf dat werd geleid door Albert Thys (1849–1915). Vanaf dan schonk de periodiek steeds meer aandacht aan de projecten van de Belgische maatschappijen in Congo, en dan voornamelijk diegene die tot de portfolio van de groep Thys behoorden. De artikels over de realisatie van de spoorlijn tussen Matadi en de Stanley Pool zijn daar een voorbeeld van. Tegelijk merkt men dat Le Mouvement Géographique minder ‘Leopoldiaans’ werd, en met nadruk ‘de Belgische belangen in Congo’ voorop ging zetten. Uiteindelijk evolueerde de periodiek tot een kritische tribune die voorstander werd van de overname van Congo door België. Tot aan zijn dood bleef Wauters zijn stempel op de inhoud van Le Mouvement Géographique drukken.
Een lezing van Le Mouvement Géographique als historische bron dient te worden gepaard aan een flinke dosis historische kritiek. De periodiek biedt niettemin een rijk en volledig overzicht van zeer uiteenlopende gegevens over het westers imperialisme in de wereld, en meer specifiek in Afrika. De kaarten in het tijdschrift zijn unieke tijdsdocumenten.
Jan Vandersmissen
Universiteit Gent
Vakgroep Geschiedenis
Literatuur
Brugaillère, Marie-Christine. ‘Un journal au service d’une conquête: Le Mouvement géographique (1884-1908)’. Textyles. Revue des lettres belges de langue française, nr. Hors-série n° 1 (1993): 23–35.
Dupont, Colin. ‘L’Institut national de Géographie: les grandes ambitions d’une éphémère maison d’édition’. Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis 99 (2021): 899–930.
Henry, Elise. ‘Le Mouvement Géographique, entre géographie et propagande coloniale’. Belgeo 9, nr. 1 (2008): 27–46.
Nicolaï, Henri. ‘Le mouvement géographique, un journal et un géographe au service de la colonisation du Congo’. Civilisations, nr. 41 (1993): 257–77.
Vandersmissen, Jan. Koningen van de wereld. Leopold II en de aardrijkskundige beweging. Leuven-Den Haag, Acco, 2009.